Wybory samorządowe 2024. Od opłat za śmieci przez szkoły po budowę lokalnych dróg

Po Wielkanocy pójdziemy do urn. Będziemy wybierać rady gmin, powiatów, miast i sejmiki oraz wójtów, burmistrzów i prezydentów. Tylko dwóch samorządowców stojących na czele lokalnych społeczności jest wybieranych w sposób pośredni. To starostowie i marszałkowie województw. Tych pierwszych wybierają rady powiatów, tych drugich – radni wojewódzcy.

W lokalu wyborczym otrzymamy kilka kart, na których zaznaczymy swoich kandydatów. Nie we wszystkich miejscowościach będzie ich tyle samo. Na przykład w miastach na prawach powiatu nie będzie kandydatów do rady powiatu, bo tą jest już rada miasta. Za to w Warszawie mieszkańcy wybierają – oprócz miejskich radnych – także radnych dzielnicowych.

Parkowanie i śmieci

Czym zajmuje się samorząd? Odpowiedź jest złożona, bo na każdym szczeblu są trochę inne zadnia. Generalnie jednak decyduje o najważniejszych – bo najbliższych ludziom – sprawach. To właśnie radni gmin i miast ustalają wysokość opłaty za odpady. To oni określają także, ile płaci się za parkowanie w miastach i przeznaczają pieniądze na remont parków.

Powiat z kolei to przede wszystkim odpowiedzialność za ochronę zdrowia czy ważniejsze drogi. W sejmikach zaś decydują się sprawy regionalne – jak np. opracowanie planu wskazującego, w których miejscowościach może powstać spalarnia śmieci.

Gmina

„Gmina jako podstawowa jednostka samorządu terytorialnego odpowiada za wszystkie sprawy o zasięgu lokalnym, które – zgodnie z założeniami ustawy o samorządzie gminnym – mogą się przysłużyć „zaspokojeniu zbiorowych potrzeb wspólnoty”. Nawet jeśli prawo wyraźnie nie nakazuje gminom podejmowania określonych działań czy rozwiązywania konkretnych problemów, władze gminy nie mogą tego traktować jako wymówki dla swojej bierności. 

Gmina powinna aktywnie rozwiązywać problemy mieszkańców! Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym oraz art. 16 ust. 1 Konstytucji RP mieszkańcy gminy tworzą z mocy prawa wspólnotę samorządową. Celem działań podejmowanych przez gminę powinno być zaspokajanie konkretnych potrzeb danej wspólnoty samorządowej” – tak tę kwestię opisują autorzy poradnika akcji „Masz głos”.

Tłumacząc te zawiłości, można powiedzieć, że gmina (i miasto) opowiadają m.in. za usługi komunalne: sieci wodociągowe i kanalizacyjne, kursowanie autobusów, budowę mieszkań dla najuboższych, wywóz śmieci i opłaty ze nie. To też na tym samorządzie ciąży obowiązek utrzymania parków, skwerów i obiektów rekreacyjnych.

Gmina odpowiada za prowadzenie żłobków, przedszkoli, szkół podstawowych oraz gimnazjów, a powiat za szkoły ponadgimnazjalne, czyli licea, technika i szkoły zawodowe. Władze samorządowe powołują i odwołują dyrektorów szkół oraz finansują rozbudowę czy remonty tych placówek. 

Przekazują także szkołom środki na bieżące funkcjonowanie według zasady „pieniądz podąża za uczniem”. To znaczy, że szkoła otrzymuje określoną kwotę na każdego ucznia, który uczęszcza do danej placówki. Środki na ten cel stanowią największą pozycję w budżecie gmin. 

Samorządy nie byłyby w stanie pokryć kosztów utrzymania szkół z własnych środków, dlatego około połowy ich wydatków na ten cel pochodzi z subwencji oświatowej z budżetu państwa – czytamy w opracowaniu.

Gmina ma także ważne zadania jeśli chodzi o ochronę zdrowia, ale w praktyce ciężar ten w dużej mierze przejmuje w Polsce powiat.

Powiat

Ten samorząd ma zapewnić mieszkańcom opiekę szpitalną. O ile rola gmin jest większa jeśli chodzi o podstawową opiekę zdrowotną, to powiat utrzymuje tę specjalistyczną. Na tym zadania się nie kończą, bo powiaty powstały, aby zarządzać usługami publicznymi, z którymi nie poradziłyby sobie gminy, szczególnie mniejsze. Stąd właśnie w katalogu odpowiedzialności znajdują się szpitale, ale także prowadzenie szkół ponadgimnazjalnych, urzędów pracy czy geodezji. To właśnie powiaty zajmują się takimi sprawami jak wydawanie praw jazdy czy zezwoleń na budowę.

Radni powiatowi odpowiadają także za przeciwdziałanie bezrobociu. Powiat prowadzi także politykę na rzecz osób niepełnosprawnych, przeciwdziałania problemom społecznym. Dodatkowo odpowiada za całą listę zadań zleconych przez administrację centralną, czyli ściśle współpracuje ze strażą pożarną, policją czy służbami weterynaryjnymi i geodezyjnymi.

Ten szczebel samorządu jest chyba najmniej eksponowany i częste są głosy, że powiaty należałby zlikwidować. Na razie jednak takich planów nie ma.

Województwo

Sejmik województwa można nazwać regionalnym parlamentem. To tu zapadają decyzje ważne dla każdego z mieszkańców regionu. Chodzi o kształtowanie polityki – ustanawiania np. uchwał, do których muszą się stosować miasta czy gminy. 

Prosty przykład: uchwała antysmogowa Jeżeli sejmik zdecyduje o zakazaniu stosowania najgorszej jakości pieców, to mieszkańcy poszczególnych miast muszą się do tego zastosować. A wójtowie gmin powinni za takie piece karać.

Województwo odpowiada także za największe inwestycje: budowę dróg wojewódzkich, lotnisk regionalnych, utrzymanie teatrów i to przez urzędy marszałkowskie przechodzi część pieniędzy z UE, jakie ma do dyspozycji Polska.

Ważne, ale nie najważniejsze

Na początku tego roku CBOS zapytał Polaków o znaczenie różnego rodzaju wyborów.

Respondenci uznali, że najważniejsze są wybory parlamentarne oraz prezydenckie (odpowiednio 66 i 65 proc. odpowiedzi). 

Wybory samorządowe za bardzo ważne uznaje 56 proc. dorosłych Polaków, ale tyko 49 proc. nadaje im maksymalną wagę.

W czerwcu tego roku będziemy jeszcze wybierać posłów do Parlamentu Europejskiego. Że są to ważne wybory, ocenia tylko 41 proc. pytanych o zdanie.